تاریخ انتشار:
۱۴۰۴/۰۳/۲۰
شماره:
۲۶۵۴
چرخ جمعیت ایران به‌کندی می‌چرخد
بدون نسل جایگزین
*** ایران به‌سوی سالمندی می‌رود
ایران طی چند دهه گذشته تحولات عمیقی در نهاد خانواده و ساختار جمعیتی خود تجربه کرده‌است. نرخ باروری از ۷ فرزند در دهه ۶۰ به حدود ۱.۷ در سال‌های اخیر کاهش یافته‌است؛ این یعنی نسل جدید به‌حد جانشینی نمی‌رسد. متوسط سن ازدواج برای زنان و مردان به‌طور میانگین حدود ۴ تا ۵ سال افزایش یافته، درحالی‌که نرخ طلاق بیش از دو برابر شده‌است. این تغییرات نوید ورود کشور به مرحله سالمندی جمعیت را تا سال‌های ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۰ می‌دهد؛ مرحله‌ای که در اثر کاهش باروری و افزایش امید زندگی رخ می‌دهد و نیازمند آمادگی فوری برای زیرساخت‌ها و منابع است.
از خانواده گسترده به خانواده هسته‌ای؛ تحولات بنیادین در الگوی زندگی ایرانی
تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران پس از دهه ۶۰ موجب دگرگونی نهاد خانواده شده‌است؛ خانواده‌های گسترده و پرجمعیت به خانواده‌های هسته‌ای کوچک‌تر، با ازدواج‌های دیرهنگام و کنترل‌شده در فرزندآوری تبدیل شده‌اند. این روند نه‌تنها باروری را کاهش داده، بلکه انتظارات جدیدی از کیفیت زندگی و فرزندآوری شکل داده‌است. سرعت کاهش باروری در ایران یکی از سریع‌ترین‌ها در جهان بوده و اگرچه سیاست‌های کنترل جمعیت نقش مهمی داشته، اما عوامل اجتماعی و فرهنگی عمیق‌تری در این تحول تأثیرگذار بوده‌اند.
فرصت ۲۰ساله برای مواجهه با سالمندی؛ زنگ خطر تغییر ترکیب سنی جمعیت
ایران کمتر از دو دهه فرصت دارد تا خود را برای ورود به دوره سالمندی جمعیت آماده کند. این مسئله به‌دلیل ترکیب کاهش باروری و افزایش امید به زندگی شکل می‌گیرد و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی است. میانگین سن ازدواج افزایش یافته، تجرد قطعی مخصوصاً در زنان رشد چشمگیری داشته و نرخ طلاق به بیش از دو برابر نسبت‌به دهه ۷۰ رسیده است. این عوامل به افزایش جمعیت بدون فرزند و خانواده‌های تک‌والد منجر شده که پیامدهای فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای دارد.
آمار نگران‌کننده تجرد قطعی و تأثیر آن بر آینده جمعیت ایران
سن تجرد قطعی به معنای ورود افراد به سن ۴۰ سالگی بدون تجربه ازدواج است؛ پدیده‌ای که در زنان با شدت بیشتر رخ داده و طی ۲۰ سال اخیر بیش از سه برابر شده‌است. این روند، کاهش دوره باروری و در نهایت کاهش جمعیت را تشدید می‌کند. تجرد قطعی زنان روستایی حتی بیشتر از زنان شهری است؛ چالشی که می‌تواند ساختار جمعیتی و اقتصادی جامعه را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد.
طلاق؛ زخم عمیق خانواده ایرانی و عامل کاهش فرزندآوری
نرخ طلاق از میانه دهه ۷۰ تا میانه دهه ۹۰ بیش از ۱۳۰درصد افزایش یافته است. این پدیده علاوه‌بر تأثیر اقتصادی و روانی بر افراد مطلقه و فرزندانشان، به کاهش تعداد فرزندان خانواده‌ها و تضعیف نهاد خانواده منجر شده‌است. عوامل اقتصادی مانند بیکاری و تورم، همچنین تغییرات فرهنگی و ضعف مهارت‌های حل تعارض در خانواده، باعث تشدید این روند شده است. افزایش طلاق در مناطق شهری بیشتر از روستاهاست و خطرات اجتماعی گسترده‌ای در پی دارد.
روند رشد جمعیت از حدود ۳.۹درصد در دهه ۶۰ به کمتر از ۱درصد در سال‌های اخیر کاهش یافته‌است. همچنین ساختار سنی جمعیت از هرم جوان با پایه گسترده به‌سمت ساختار سالخورده و کم‌پایه حرکت کرده‌است. این تغییرات روی برنامه‌ریزی‌های آموزشی، بهداشتی، نیروی کار و رفاه اجتماعی تأثیر عمیقی دارد و نشانه‌ای از چرخش کند و دشوار جمعیت ایران است.
ضرورت برنامه‌ریزی جامع و سیستم‌نگر برای حفظ نهاد خانواده و مقابله با سالمندی جمعیت
چرخ جمعیت ایران به‌کندی می‌چرخد و نسل جدیدی که جایگزین نسل‌های پیشین باشد، شکل نمی‌گیرد. تغییرات باروری، تأخیر در ازدواج، افزایش تجرد قطعی و رشد طلاق، همه نشانگر بحران عمیق در نهاد خانواده است که تبعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی دارد. سیاست‌های جمعیتی و حمایت‌های فرهنگی در اسناد بالادستی کشور برجسته شده و اکنون زمان مداخلات عملی، هدفمند و گسترده برای حمایت از خانواده، ترغیب ازدواج و فرزندآوری و مقابله با پیامدهای سالمندی فرا رسیده است. آینده کشور در گرو درک عمیق این تحولات و برنامه‌ریزی نظام‌مند است.